موسسه فرهنگی هنری آشیانه پرتو مهر نبوی

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله ربّ العالمين وصلّي الله علي أطيب المرسلين سيدنا محمّد و علي آله الطيبين الطاهرين

خانواده ارجمندترين نهاد انسانى و شالوده حيات اجتماعى است كه گذشته از وظيفه فرزندآورى و پرورش كودك، نقشي بي بديل در انتقال آداب، ارزشها و هنجارها و حفظ و بالندگي فرهنگ داشته و نيز كاركردهاي مهمي را در فرهنگ، اقتصاد واجتماع برعهده دارد.

خانواده چون بوستاني است كه نشاط و خرّمي آن با حضور كودكان، گل هاي پر طراوات زندگي، تأمين مي شود. كودكان هم نيازمند اين بستر شايسته و كانون صميمياند، چه جدايي از آن به مثابه از دست دادن حمايت ها و حراست ها بوده و به محروميت و آسيب هاي جدي آنان منجر ميشود. تجارب نشان داده است كودكي كه در محيط مساعد خانواده رشد و بالندگي نمييابد، در سلامت، بهداشت و تربيت خود با نارسايي و مشكلات گوناگوني مواجه مي گردد.

ليكن بسيارند كودكاني كه به علت از دست دادن سرپرست يا داشتن اولياي نامناسب، از داشتن خانواده خوب و سالم محروم اند. اين كودكان نيز حق داشتن خانواده نيكو و هم حق برخورداري از سلامت و رشد جسمي و رواني مطلوب دارند. خانواده هاي فراواني نيز به علت ناباروري مشتاق پذيرش چنين كودكاني هستند. در شريعت اسلام بر پايه مسئوليت اجتماعي و حمايت از ايتام و بي سرپرستان، واگذاري آنان را به خانواده هاي شايسته توصيه كرده است تا آن جا كه خانه اي در آن يتيمي نگاهداري مي شود، بهترين خانه ها معرفي شده است.

پذيرش كودكان بي سرپرست در خانواده ها، همواره با مسائلي روبروست كه شايد مهم ترين آنها مسأله ايجاد محرميت ميان آنان و والدين فرزند پذير باشد. مسأله اي پر چالش كه در فقه اسلامي از ديرينه اي كهن برخوردار است. ناگفته نماند كه راه هاي محرميت محدود به فرزندپذيري نيست، بلكه در عرصه هاي ديگري مانند توسعه روابط خانوادگي نيز همواره مورد توجه بوده است.

به هر روي فقهيان بزرگوار بخش مهمي از مباحث نكاح را به مسئله محرميت و راههاي آن اختصاص داده اند و اينك با توسعه زمينه ها و ايجاد نهاد هاي حامي و تصويب مقررات سرپرستي از كودكان بي سرپرست و بد سرپرست، مسأله محرميت در اولويت بيشتري قرار گرفته تا آن جا كه خانواده ها و مراكز بهزيستي همواره در اين باره پرسش ها و استفتائاتي پرشماري مطرح كرده اند.

فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمين حسن عالمي طامه از اساتید حوزه علمیة قم، كه ساليان طولاني در اين موضوع به تحقيق كامل و تتبع وافر پرداختهاند، به نگارش اثري جامع و وزين در اين باره اقدام نموده‌اند تا در اين سير پژوهشي، با نظر به ضرورت اجتماعي روز و اهميت علمي مسئله، به شناسايي انواع راههاي محرميت با توجه به شرايط و حالات مختلف بپردازند و بتوانند مشكلات محرميت فرزند خوانده و حتي فرزندانِ فرزند خوانده را با فرزند پذيران و بستگان آنان حل كنند و در ضمن آن نيز، اهميت حفظ حجاب و نيز لزوم رعايت مسائل شرعي و حدود روابط ميان زن و مرد نامحرم مورد توجه قرار گرفته است.

در اين جا براي اطلاع مخاطبان گرامي به عناوين برخي از عمده‌ترين مباحثي كه در كتاب حاضر مورد توجه قرار گرفته اشاره مي شود: ماهيت راه‌هاي محرميت، اسباب تحريم، تبيين تحريم عقوبتي و تحريم حرمتي، اهميت راه‌هاي محرميت، معرفي روش‌هاي محرميت از راه شير دادن در حوزه‌هاي مختلف از جمله بين فرزندخوانده و فرزندپذيران و بستگان آنان، و نيز فرزندان فرزند خوانده با فرزندپذيران و بستگان آنان و فرزندان طلاق و...، هم چنين بيان شيوه هاي محرميت از راه عقد كردن و محرميت تركيبي( شيردادن و عقد).

اينك كه به ياري خداوند پژوهش حاضر به انجام رسيده و آماده عرضه به اصحاب معرفت و انديشمندان و پژوهندگان است، ضمن سپاس و ستايش به محضر خداي دانا و توانا، و آرزوي علو درجات براي مؤسس معظّم مركز فقهي ائمه اطهار عليهم السلام مرحوم حضرت آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني قدس سرّه الشريف، هم چنين تشكر از حضرت آيت‌الله محمدجواد فاضل لنكراني رئيس محترم مركز و نيز نگارنده ارجمند اين اثر حجت‌الاسلام والمسلمين حسن عالمي طامه و ارزيابان علمي آن حجت الاسلام والمسلمين دكتر سيد علي علوي قزويني و حجت الاسلام والمسلمين شيخ سعيد واعظي و ساير عزيزان همكار، اثر حاضر را به محضر مخاطبان گرامي تقديم مي كنيم. اميد آن كه اين گونه تلاش‌هاي علمي زمينه‌ساز رشد و تعالي جامعه اسلامي مان باشد و چراغي فرا راه همه كوشندگان و جويندگان طريق علم و معرفت.

خداوند دانشمندان خيرانديش را در انجام وظايف خطير و مسئوليت‌هاي سترگي كه بر دوش گرفتهاند ياري دهاد.

محمدمهدى مقدادى
خرداد 1394

مقدمه

بسم‏الله الرحمن الرحيم

الحمدلله الذي خلق من الماء بشراً فجعله نسبا و صهراً و الحمدلله الذي زوج ابانا ادمَ بامنا حواءَ في جنات النعيم و الحمدلله الذي احل النكاح و حرّم الزنا و صلي الله علي محمد و اله الطاهرين و اللعن الدائم علي اعدائهم اجمعين.

خانواده، اساس و بنيان زندگي بشري است و مي‏بايست بر پايه‏هاي محكم و استوار بنا نهاده شود تا به دنبال آن جامعه نيز استحكام يابد. اگر پايه‏هايي كه خانواده بر آن بنا مي‌شود سست باشد و زمينه‏هاي استواري اين نهاد مقدس فراهم نگردد، اوضاع جامعه متزلزل خواهد شد.

نخستين جايي كه برنامه‏ريزي و هندسة ماهوي اشخاص در آن پي‏ريزي مي‏گردد و پلان ساختاري و شخصيتي آنان شكل مي‏گيرد، خانواده است. اهميت خانواده و روابط ميان آنان و اثر آن در جامعه به حدي است كه شرايع و اديان الهي توجه و اهتمام بسياري نسبت به آن مبذول داشته و احكام ويژه‏اي را براي آن وضع كرده‏اند. آخرين پيامبر آسماني، حضرت محمد صلي الله عليه وآله، با رسالت خويش آييني را بنا نهاد كه ضامن استواري خانواده است. روابط مشروع زن و مرد و ازدواج شرعي، اساس ساختار خانواده را تشكيل داده است، و بدون ارتباط مشروع ميان زن و مرد، ايجاد خانواده ممكن نيست و ازدواج مشروع به خانواده و جامعه رنگ و بوي انساني مي‏بخشد.

اسلام به مسئلة روابط زن و مرد و حفظ حرمت آنان و ازدواج چنان توجه ويژه‏اي كرده كه به هيچ رابطه انساني ديگر چنين عنايتي نداشته است. در واقع، پيوند زوجين با شرايط آن، لازمة استحكام بخشيدن به اين نهاد مقدس است كه ثمره آن به وجود آمدن گرامي‏ترين مخلوق الهي است و اين نشانگر آن است كه اين عقد والاترين پيمان‏هاست.

حفظ حجاب از ضروريات دين اسلام است. اهميت و لزوم رعايت مسايل حجاب و محرميت از ابتداي بلوغ تا پايان عمر هر فرد مكلفي بر هيچ مسلماني پوشيده نيست و هيچ مكلفي نيست كه مبتلا به مسئله محرميت يا نياز به شناخت مسائل محرميت نداشته باشد؛ زيرا اين مسئله، مختص به بعضي افراد و برخي زمان‌ها ندارد يا مخصوص زنان باشد و مردان از آن معاف باشند نيست بلكه ضرورت تعامل ميان زن و مرد، منشأ پيدايش اين مسئلة بسيار مهم شده است. از اين رو، بخش اعظم كتاب «نكاح» فقيهان به مسئلة محرميت و راه‌هاي آن و مسئلة جواز نگاه زن و مرد به يكديگر اختصاص يافته است. بنابراين، شناسايي راه‌هاي محرميت و شرايط آن اهميت ويژه‌اي دارد و پيوسته به صورت ضرورتي مهم در طول قرون متمادي نمايان گرديده است.

در اين نوشتار، پس از شناسايي و بررسي موانع راه‌هاي محرميت، راه‌هاي محرميت ارائه شده است؛ به ويژه در سه حوزة بسيار مهم و مبتلابه: 1. راه‌هاي محرميت پيش از ازدواج فرزندخوانده يعني محرميت ميان فرزندپذيران و بستگان آنان با فرزند خوانده؛ 2. راه‌هاي محرميت ميان فرزندان فرزندخوانده با فرزندپذيران و بستگان نسبي و سببي آنان پس از ازدواج فرزند خوانده. 3. راه‌هاي محرميت ميان فرزندان طلاق و بستگان ناپدري و نامادري آنان.

يكي از مسائل انگيزه‌آفرين پژوهش راه‌هاي محرميت، خلاء شديد در رابطه با راه‌هاي محرميت بوده است. در اين راستا، مسائل و سؤالات بسياري از نظر فقهي و قانوني مطرح است كه بايد به آنها پاسخ داده شود؛ افزون بر آن، مسائلي كه به گونه‏اي با اين مسئله ارتباط دارد و افرادي كه به نحوي با اين مسئله مواجه هستند؛ اعم از افرادي كه مشكل ناباروري دارند و دچار بحران‏هاي روحي و رواني و نياز عاطفي شديد شده‏اند و تنها راه منحصر در حلّ مشكل خود را پذيرش فرزند مي‌دانند و افراد ديگري مانند فرزندان طلاق كه به نحوي با اين مسئله سركار پيدا مي‏كنند و يا مراجع تقليد و فقيهان كه بايد به عنوان كارشناسان دين پاسخگوي مسائل شرعي و راه‌هاي صحيح محرميت و آثار و موانع آن باشند، نياز فوري به پژوهش در حوزة محرميت را مي‌طلبد. به دليل نبودن راه محرميت از طريق نسب براي افرادي كه تصميم دارند كودكي را به فرزندي بپذيرند يا سرپرستي كنند، موضوع محرميت اهميت ويژه‌اي مي‌يابد؛ زيرا نسب كه از راه‌هاي محرميت است در ميان فرزندپذيران و فرزند خوانده‌ها منتفي است. از اين رو، يكي از مهم‌ترين معضلات پيش روي خانواده‌هاي فرزندپذير كه از همان ابتدا با آن مواجه هستند و از تمام مشكلات ديگر در مرحله اول بيشتر بدان توجه شده و ديده مي‌شود، مسئلة محرميت ميان فرزندپذيران با فرزند خوانده‌ها و سپس فرزند خوانده‌ها با بستگان فرزندپذير است. در مرحلة بعدي، محرميت بين فرزندپذيران با فرزندان فرزند خوانده‌ها يا بستگان نسبي و سببي فرزندپذيران مطرح مي‌شود. بنابر اين، مشكل اساسيِ پيش روي فرزندپذيران، چه بخواهند دختر يا پسري را به فرزندي بپذيرند يا سرپرستي نمايند تنها محدود به زماني كه اين كودكان در خانواده‌هاي آنان هستند و بالغ شده‌اند و تشكيل خانواده نداده‌اند، نيست؛ بلكه پس از ازدواج فرزند خوانده‌ها، مسئلة محرميت ميان فرزندپذيران با همسر فرزندخوانده (داماد خوانده ـ عروس خوانده) و نيز محرميت با فرزندان فرزند خوانده‌ها و اطرافيان آنان اهميت ويژه پيدا مي‌كند و حوزة ديگري از مشكلات محرميت مطرح مي‌شود كه فرزندپذيران در آينده با آنان روبه‌رو خواهند شد. و از سوي ديگر امروزه ما متأسفانه به دلايلي شاهد آمار بالاي طلاق در جامعه هستيم بر اساس آمار سازمان ثبت احوال كشور در سال 1392 از هر 5 ازدواج يك ازدواج منجر به طلاق مي‌شود.[1] كه محصول اين ازدواج‌هاي ناموفق فرزندان طلاق است. كه پدران و مادران اين فرزندان به دلايلي تصميم به ازدواج مجدد مي‌گيرند كه از جمله مشكلات مهم پيش روي اين همسران محرميت فرزندان همسران سابق با بستگان همسر جديد آنان است. فقيهان و مراجع تقليد، بسياري از مسائل محرميت را بررسي و دركتاب‏هايشان مطرح كرده‏اند؛ اما رساله يا كتابي كه مسائل مورد نياز امروز را به طور كامل و جامع پاسخگو باشد و راه‌هاي محرميت را كاربردي و نموداري بيان كند تأليف نشده است. با توجه به ضرورت بحث مي‌طلبد اين مسئله مبتلابه امروز كه بيش از 10ـ15 درصد از زوج‏هاي جوان و غيره دچار ناباروري هستند به صورت جامع و مستوفي بيان شود. در اين نوشتار، سعي شده است راه‌هاي محرميت تا آنجا كه امكان‌پذير است به صورت جامع ارائه گردد. زيرا انتظاري كه امروزه انسان‏ها از دين دارند با انتظاري كه پيشينيان داشتند كاملاً متفاوت است. انتظار عصر ما از دين براي محافل علمي ـ سياسي امروز كه عملاً با واقعيت‏هاي زندگي سر و كار دارند، توانا شدن دين در ادارة جامعه به نحو نيكو و پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي نوين است. در اين نوشتار، راه‌هاي محرميت از ديدگاه فقه اماميه بيان شده و به پرسش‌هاي نو در اين حوزه پاسخ گفته شده است. و افزون بر شناسايي افراد محرم و نامحرم به موانع راه‌هاي محرميت پرداخته و دربردارنده اهميت حفظ حجاب و لزوم رعايت مسائل محرميت نيز مي‌باشد.

به عبارت ديگر اين نوشتار داراي سه بعد و سه رسالت است. كه در پرتو بررسي راه‌هاي محرميت افراد محرم از نامحرم شناخته شده. راه‌هاي ايجاد محرميت بيان شده و در پايان نيز حاكي از اهميت حجاب و ضرورت رعايت مسائل آن است.

محرميت و راه‌هاي آن از دير باز در فقه مذاهب اسلامي مطرح و به مقتضاي هر عصري به آن پرداخته شده است و مسئلة نوظهوري نيست؛ بلكه از مسائل كهن و ريشه‏دار فقه اماميه است كه نه تنها توجه اصحاب ائمه را به خود معطوف كرده و آنان را به طرح سؤالات متعددي از محضر ائمه واداشته، بلكه در دورة تدوين فقه و عصر استنباط نيز همواره مورد توجه فقهاي شيعه و سني بوده است. بي‏ترديد، اين مسئله در طول تاريخ فقه، نظير مسائل فراوان ديگر، متناسب با شرايط هر عصري مطرح شده است و فقيهان با توجه به شرايط و نياز روز احكامي را در اين رابطه استنباط كرده‏اند.

اكنون تحول شرايط و مقتضيات عصر، مانند فرزندخواندگي، وجود كودكان بي‌سرپرست و بد سرپرست و فرزندن طلاق و سرپرستي آنان، مسئله را در افقي تازه قرار داده است كه نيازمند نگرش نو و بررسي جدي جديدي است. امروزه گسترش ارتباط و ابتلاي جامعه به اين مسئله و بالاتر از همه، حساسيت موضوع كه با عرض و نسل و صيانت جامعه در ارتباط است و جدي‏تر شدن ابعاد و رويارويي با مسائل آن، وضعيتي جديد را پديدار ساخته است كه موجب شده است محرميت با اين‌كه سابقه‏اي دراز در فقه دارد، در رديف مسائل مستحدثه درآيد و بازبيني و تحقيق در اين مسئله و بررسي مجدد راه‌هاي محرميت و راهكارهاي آن به صورت جامع يك ضرورت گردد و با دقت در ادلة موضوع، راه‌هاي عملي‏تر ارائه گردد.

فقه اسلامي ـ كه عهده‏دار بيان تكاليف و مسئوليت‏هاي فردي و اجتماعي مسلمانان است ـ از ابتداي پيدايش، نيازهاي مختلف جامعة اسلامي را پاسخگو بوده است. فقيهان در طول ساليان متمادي، عهده‏دار و مسئول پاسخ به نيازهاي روز در عرصه‏هاي مختلف ديني، سياسي و اقتصادي بوده‏اند. فقهاي شيعه با اجتهاد مستمر، همپاي تحولات مختلف جامعه اسلامي پيش مي‏آمدند و نيازهاي متعدد را با تلاش بي‏امان خود پاسخ مي‏گفته‏اند. امروزه با چالش‏هاي مختلفي در ارتباط با مسائل و راه‌هاي مختلف محرميت بر مبناي فقه و شريعت اسلامي مانند حل كردن مشكلات محرميت فرزندخوانده با فرزندپذيران از راه سمحه و سهله بودن[2] دين و عدم حرجي بودن دين يا عدم تجاذب جنسي و ... روبه‌رو هستيم و بدون شك، اگر كوتاهي شود و نتوانيم در اين زمينه به پاسخ‏هاي مناسبي دست يابيم، نظام ما ـ كه بر اساس فقه جعفري بنا نهاده شده است ـ به عرف‌گرايي و سراب‏هاي ديگري گرفتار مي‌شود. از اين رو اين مهم وظيفه علماي دين و حوزه‏هاي فقاهت را دو چندان ساخته است. بديهي است نخستين گام براي پاسخگويي عالمانه به مشكلات فقهي فراروي ما، شناخت دقيق آسيب‏ها و تنگناهايي است كه در طول ساليان گذشته وجود داشته است. برخورد با مشكلات و ريشه‌يابي و بيان نارسايي‏ها مي‌تواند مقدمه‏اي براي عزمي جدي در تكميل پژوهش و پاسخ به نيازهاي جامعه در عصر غيبت باشد. سؤالات و شبهاتي كه اين نوشتار با آن مواجه و در صدد بررسي علمي و راه حل‏هاي فقهي آن است، به طور اجمال عبارت است از:

1. راه‌هاي محرميت در فقه اماميه چيست؟

2. موانع محرميت چيست؟

3. اصل در محرميت، ازدواج است يا اسباب ديگر؟

4. محرمات ابدي چيست؟ محرمات موقت كدام است؟

5. محرمات عقوبتي و غيرعقوبتي كدام است و آثار آن چيست؟

6. نقش علم و جهل در رابطه با حرمت ابدي و محرميت چيست؟

7. موانع نكاح (در ابتدا) و موانع در تداوم آن چيست؟

8. مواردي كه نزديكي موجب محرميت مي‌شود كدام است؟

9. مواردي كه رضاع موجب حرمت ابدي مي‌شود كدام است؟

10. با چه راه‌هايي مي‌توان ميان افراد ايجاد محرميت كرد؟

امروزه فايده مطالعة تطبيقي بر هيچ پژوهشگري پوشيده نيست و آگاهي يافتن از آنچه كه در جهان مي‏گذرد ضروري است و بدين ترتيب بايد تمام دستاوردهاي بشري و كتاب‏ها و رساله‏هايي كه در اين رابطه نگارش شده است را خواند و از آراء و انديشه‌ها با خبر شد و با مطالعة تطبيقي و شيوه‏هاي كاملاً علمي به سنجش قوانين موضوعه و ديدگاه‏هاي جهان اسلام و آراء و افكار دانشمندان پرداخت.

از آنجا كه موضوع اين اثر در فقه به طور جامع و گسترده مطرح نشده و با روش نوين بررسي و بازنگري نشده، منطق تحقيق ايجاب مي‏كند كه بيش از همه به تبيين مفاهيم مسئله (روش توصيفي) و سپس به اثبات يا نفي مشروعيت آن (روش تحليلي) و ارائه راه‌هاي محرميت به‌صورت كاربردي بپردازيم.

محرميت و رابطه ميان زن و مرد در شكل‏هاي مختلف خود، زاييدة نيازهاي بشري و ضروري و فطري است. زندگي فردي و اجتماعي انسان و ارتباط با همنوعانش، خواه ناخواه او را مجبور به ايجاد ارتباط با يكديگر ساخته است. اين نياز از سويي و ارتباط آن با مصالح و مفاسد از سوي ديگر باعث شد تا شرايع الهي نيز نه تنها از موضع قبول و عدم مخالفت با فطرت برخورد كنند بلكه تشويق و ترغيب كرده و ازدواج و آثار آن، مانند محرميت و احكام روابط زن و مرد، را تشريع كنند.

از اين رو، مي‏بايست پيشينة موضوع را فراتر از بلنداي تاريخ دانست؛ يعني بايد تاريخ محرميت و ريشه‏هاي آن را در احساس نياز و ضرورت اين رابطه پس از خلقت آدم عليه السلام و حوا در وجود آنان جويا شد؛ آنگاه كه خداوند حواء را براي همدمي و همنشيني او خلق نمود و آرامش و آسايش او را در حوا قرار داد. پس از آن، قانون زوجيت و در

پي آن، پيدايش انسان‏ها ضرورت وجوب يافته و محرميت و راه‌هاي آن به وسيلة ازدواج آنان به اذن الهي و وساطت پروردگار آغاز و تأسيس شد.[3]

خداوند در رابطه با رابطة زوجيت ميان آدم عليه السلام و حوا قبل از هبوط به عالم دنيا چنين مي‏فرمايد: (... اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ...) «اي آدم، تو با همسرت در بهشت سكونت كن».[4]

پس از هبوط آدم عليه السلام نيز اين رابطه در عالَم تشريع در اين دنيا استمرار يافت و بين فرزندان آدم به صورت سنت الهي ابدي و ضرورت سرمدي تشريع و امضا شد. رابطة محرميت و زوجيت نه تنها در دنيا وجود دارد؛ بلكه در آخرت، متناسب با آن عالم نيز محرميت و زوجيت وجود خواهد داشت. آيات زير دلالت دارد كه ازدواج و محرميت بين حورالعين و مرد مؤمن و بين زن مؤمن و مرد مؤمن در بهشت نيز وجود خواهد داشت:

«... وَ زَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ عِينٍ».[5]

و حور عين را به همسري آنها در مي‏آوريم».

«... وَ لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ و َهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ».[6]

و براي آنان همسراني پاك و پاكيزه است و جاودانه در آن خواهند بود.

«... وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللهِ».[7]

و همسراني پاكيزه و خشنودي خداوند (نصيب آنهاست).

بنابراين، پيشينة محرميت و رابطة زوجيت قبل از هبوط آدم عليه السلام از بهشت شروع و در اين دنيا استمرار داشته و خواهد داشت و حتي در بهشت آخرت نيز باقي خواهد ماند.

ضرورت رابطه زن و مرد و حفظ حجاب و لزوم رعايت آن و در پرتو آن، راه‌هاي محرميت از مسايل ضروري شريعت مقدس اسلام است؛ اما پيشينة مسئلة محرم و نامحرم و جواز نظر يا عدم آن از سال پنجم هجري يعني 18 سال پس از بعثت پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله در جريان وليمة ازدواج پيامبر صلي الله عليه وآله با زينب دختر جحش، همسر سابق زيد بن حارثه، به تدريج آغاز شد. بنابراين، تا سال پنجم هجري، حجاب بر زنان مسلمان واجب نبود زنان با لباس‌هاي عادي مرسوم زمان خود در جامعه حضور پيدا مي‌كردند. با مردان براحتي با همان پوشش مرسوم زمان خود سخن مي‌گفتند با آنان بر سر يك سفره مي‌نشستند و از يك ظرف غذا مي‌خوردند.

--------------------------------------------------

1. https://www.sabteahval.ir

2. توضيح بيشتر ر.ك: فرزندخواندگي در اسلام، حسن عالمي طامه، ص 272 ـ 301، بررسي قلمرو قاعده لاحرج در محرميت ميان فرزندخوانده و فرزندپذيران.

3. بنابر رواياتي كه در جامع احاديث الشيعة، ج25، ص74؛ بحارالانوار، ج11، ص221. علل الشرائع، ج1، ص39، باب17، ح1؛ من لا يحضره الفقيه، ج3، ص380 باب بدء النكاح واصله و وسائل الشيعة، ج20، ص13؛ النور المبين في قصص الانبياء و المرسلين، ص52 و القصص الراوندي، ص57، آمده است. اولين رابطة ميان زن و مرد و محرميت آنان پس از خلقت آنان در بهشت آغاز شد؛ زماني كه نگاه آدم عليه السلام به حوا افتاد و منجر به رابطة محرميت و پيوند مقدس ازدواج شد. زراره ماجرا را از امام صادق عليه السلام چنين نقل مي‌كند... هنگامي كه نگاه او به حوا افتاد و او را مخلوقي زيبا و انساني همانند خود يافت مگر اين كه او زن بود پس با وي سخن گفت و حوا نيز به زبان او پاسخ داد. آدم پرسيد: تو كيستي؟ حوا گفت: آفريدة خدايم؛ چنان‌كه مي‌نگري. آدم عليه السلام در اين هنگام عرض كرد: بارالها، اين مخلوق زيبا كيست كه همنشيني و همدمي و ديدارش مرا آرام ساخت و قرب و نگاه او مايه انس من گرديد؟ خداوند فرمود: اين حوا است. آيا دوست داري كه با تو بوده و مايه انس تو بوده و ماية انس تو شده و با تو سخن گويد وتابع تو باشد؟ آدم عليه السلام: آري پروردگار من، به پاس آن، تا زنده‌ام سپاس تو بر من لازم است. آنگاه خداوند فرمود: از من ازدواج با او را بخواه؛ چون صلاحيت همسري تو را و براي كامجويي تو بسيار شايسته است. آنگاه شهوت جنسي را به او عنايت كرد و پيش از آن او را به تمامي مسائل ديني زناشويي آشنا ساخت. آدم عليه السلام عرض كرد: پروردگارا، من او را از تو خواستگاري مي‌كنم تا به چه مهريه‌اي رضا دهي. خداوند فرمود: به اين كه دستورهاي ديني را به او بياموزي، بدان خشنود مي‌شوم. آدم عليه السلام گفت: خداي من، اگر در مورد مهريه، همين رضاي توست، آن را به گردن مي‌گيريم. سپس خداوند فرمود: خواسته من همين است و آنگاه خداوند او را به نكاح آدم عليه السلام در آورد و فرمود: به نكاح تو در آوردم. پس او را نزد خود ببر... .

4. سوره بقره، آيه 25.

5. سوره طور، آيه 20؛ سوره دخان، آيه 54.

6. سوره بقره، آيه 25.

7. سوره آل عمران، آيه 15.

فهرست مطالب

مقدمه معاونت پژوهشي 15

مقدمه 19

بخش اول

مفاهيم و كليات / 29

گفتار اول: مفاهيم 31

1. معناي محرم 31

2. محرّمات (زنان حرام بر مرد) 35

1ـ2. محرّمات دائم 35

2ـ2. محرّمات موقتي 38

3ـ2. محرمات ابدي 40

1ـ3ـ2. تحريم ناشي از لعان 40

2ـ3ـ2. تحريم ناشي از احرام 40

3ـ3ـ2. تحريم ناشي از زنا با زن شوهردار 41

4ـ3ـ2. تحريم ناشي از لواط 41

5ـ3ـ2. حرمت ناشي از نُه طلاق 42

3. مصاهرت (پيوند زناشويي) 42

4. احصان 43

5‍. شُبْهَه 45

1ـ5. شبهة مصداقي 45

2ـ5. شبهة مفهومي 45

3ـ5. شبهة موضوعي 46

4ـ5. شبهة حكمي 46

6. توقيفي 47

7. حليله 48

8. حرام بالاصالة 48

9. فرزند 48

10. برخي اصطلاحات 49

گفتار دوم: كليات 51

1. ضروري بودن رابطه زن و مرد 51

1ـ1. برهان عقلي 51

2ـ1. ضرورت صلة ارحام در نظام احسن 55

3ـ1. حكمت الهي بر ضرورت وجود رابطه ميان زن و مرد 56

2. حدود و چگونگي رابطه زن و مرد 57

3. مشروعيت ازدواج 61

1ـ3. از ديدگاه قرآن 61

2ـ3. از ديدگاه عقل 64

3ـ3. از ديدگاه روايات 65

1ـ3ـ3. استحباب ازدواج 65

2ـ3ـ3. كراهت ترك ازدواج 65

3ـ3ـ3. استحباب به ازدواج درآوردن مجردها 66

4ـ3. اجماع 67

4. ماهيت راه‌هاي محرميت و تأسيس اصل اوّلي در نكاح 68

1ـ4. امضايي بودن راه‌هاي محرميت و احكام آن 68

2ـ4. توقيفي بودن راه‌هاي محرميت و احكام آن 72

3ـ4. تأسيس اصل اوّلي در نكاح 76

4ـ4. ازدواج‏هاي رايجِ قبل از اسلام 78

1ـ4ـ4. نكاح الرهط 79

2ـ4ـ4. نكاح الاستبضاع(زناشويي به منظور باردار شدن) 79

3ـ4ـ4. نكاح البدل(زناشويي تعويضي) 80

4ـ4ـ4. نكاح التفويض 80

5ـ4ـ4. نكاح المقت (زناشويي با خشم و زور) 81

6ـ4ـ4. نكاح الخدن 81

7ـ4ـ4. نكاح الشغار (ازدواج به صورت معاوضه) 82

8ـ4ـ4. نكاح السفاح (روسپي‌گري و زنا) 83

9ـ4ـ4. نكاح الجمع (زناشويي همگاني) 84

بخش دوم

اسباب تحريم / 87

گفتار اول: تحريم عقوبتي 91

1. زنا با زن شوهردار 91

2. حرمت دختر و مادر زانيه بر زاني 92

3. ازدواج با زن شوهردار (احصان) 92

4. ازدواج در عدّه 94

5‍. طلاق 97

1ـ5. حرمت ازدواج پس از طلاق سوم 97

2ـ5. حرمت ازدواج پس از طلاق نهم 102

6. عقد ازدواج در حال احرام 105

7. افضاء 107

8. لعان 109

9. منع ازدواج در اثر لواط 112

10. ازدواج مسلمان با غير مسلمان 116

11. عدم الكفاه 118

12. قذف الصماء 119

13. حرمت ازدواج دائم بيش از چهار زن (استيفاء العدد) 120

14. رق 124

15. منظوره و ملموسة پدر بر پسر و برعكس 125

16. تبعيض السبب 126

17. حرمت ازدواج با زنان پيامبر 126

گفتار دوم: تحريم حرمتي (غير عقوبتي) 129

مبحث اول: نسب 133

بند اول: نسب مشروع 133

1. نسب شرعي 133

2. مفهوم تحريم ناشي از نسب 134

3. اطلاق فرزند بر نوه 135

4. اطلاق ام در آيه 135

5‍. اطلاق لفظ دختر، عمه و خاله بر باواسطه و بدون واسطه 136

بند دوم: نسب نامشروع 140

1. تعريف نسب نامشروع 140

2. احكام فرزند نامشروع (ولدالزنا) 140

3. حرمت ازدواج فرزند نامشروع (ولدالزنا) با محارم نسبي 143

1ـ3. اجماع 143

2ـ3. صدق عنوان فرزند بر فرزند نامشروع (ولدالزنا) 143

3ـ3. تناسب حكم و موضوع 144

4. حرمت نگاه فرزند نامشروع (ولدالزنا) 144

5‍. دامنة محرّمات نكاح فرزند نامشروع (ولدالزنا) 145

1ـ5. ديدگاه علماي اهل سنت 146

2ـ5. ديدگاه فقيهان شيعه 146

بند سوم: وطي به شبهه 150

1. تعريف وطي به شبهه 150

2. الحاق وطي به شبهه به نكاح و تفاوت زنا با نكاح 151

راه اول: قاعده 152

راه دوم: روايات 152

3. بررسي حكم حرمت مصاهرتي(سببي) در نزديكي به شبهه 158

1ـ3. قرآن 159

2ـ3. اولويت 159

3ـ3. استقراء و استخراج قاعدة فقهي (اصطيادي) 160

مبحث دوم: رضاع 161

بند اول: دلائل نشر حرمت رضاع 163

بند دوم: قلمرو قاعدة «يحرم من الرضاع ما يحرم من النسب» 171

بند سوم: عدم جايگزيني رضاع در حرمت سببي 172

بند چهارم: شرايط رضاع 173

شرط اول: شير از نزديكي (وطي) مشروع به وجود آمده باشد 173

شرط دوم: نوشيدن شير از سينه زن 176

شرط سوم: نوشيدن شير از زن زنده 178

شرط چهارم: شير خوردن كودك قبل از دو سالگي 181

شرط پنجم: مقدار شير خوردن 184

1. بررسي نصاب سه‌گانه (اثر، زمان، عدد) 188

2. رتبة ملاك‏هاي سه‌گانه (اثر، زمان، عدد) 206

شرط ششم: شير از يك شوهر باشد (اتحاد فحل) 209

بند پنجم: تأسيس اصل در رضاع 210

1. شبهة موضوعيه 210

2. شبهة حكميه 210

بند ششم: احكام و آثار شير خوردن 211

1. انتشار حرمت بين دو كودك شيرخوار (اخوت رضاعي) 211

2. دامنة محرميت از راه شير 212

3. قابل گسترش نبودن محرمات مصاهره‏اي (سببي) از راه شير 213

4. تطبيق قاعدة «يحرم من الرضاع، يحرم من النسب» بر مصاديق آن 214

5‍. ازدواج پدر شيرخوار (اب المرتضع) با فرزندان شيردهنده (صاحب لبن و مرضعه) 217

الف. دليل قائلين به جواز ازدواج 217

ب. ادلة مشهور بر حرمت ازدواج 219

بند هفتم: رضاع، باعث انفساخ عقد 221

الف. ادله 223

ب. موارد انفساخ عقد به واسطة رضاع 224

بند هشتم: عموم منزلت 225

الف. ادلة منكران عموم منزلت 227

1ـ آيات 227

2ـ اجماع 227

3ـ نبودن مقتضي حرمت 227

4ـ استصحاب 227

5ـ احتياط 228

6ـ برائت 228

ب. ادلة موافقان عموم منزلت 228

1ـ عموم قاعده «يحرم من الرضاع مايحرم من النسب» 228

2ـ روايات 228

3ـ مصاديق عموم منزلت 230

مبحث سوم: سبب (مصاهره) 232

1. مادر زن و هر چه بالاتر رود 233

2. ازدواج با زن پدر 236

3. ازدواج با ربيبه 238

4. حرمت ازدواج همزمان با دو خواهر 241

5. ازدواج دائم بيش از چهار زن 243

گفتار سوم: نقش دخول و آثار آن در محرميت 245

گفتار چهارم: ازدواج فرزندان حضرت آدم7 در زمان حضرت آدم 247

گفتار پنجم: اذن، شرط صحّت عقد 255

1. اذن عمه و خاله در صحت عقد 255

2. اجازه وليّ در ازدواج غير بالغ (وليّ خاص) 259

3. اجازه وليّ در ازدواج دختر باكره 260

4. ولايت وصيّ بر نكاح صغير و صغيره 261

5. اجازة حاكم شرع در صورت نبودن وليّ خاص (پدر، جد پدري، وصي) 264

6‍. ازدواج صغير و صغيره توسط مؤمن عادل (فرزندپذير) 265

بخش سوم

راه‌هاي ايجاد محرميت / 269

گفتار اول: اهميت راه‌هاي محرميت و لزوم رعايت مسائل حجاب 271

الف. هشدارها و تذكرات لازم پيش از اقدام براي ايجاد محرميت 272

ب. بررسي آثار و قلمرو عقد در محرميت 276

ج. بررسي آثار و قلمرو رضاع در محرميت 279

د. موارد انفساخ عقد به سبب رضاع 281

ه‍. تذكرات لازم 283

گفتار دوم: محرميت از راه شير دادن 291

حوزة اول: راه‌هاي محرميت ميان فرزند خوانده‌ها با فرزندپذيران و برخي از بستگان آنان 291

الف. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با پدرخوانده و بعضي از بستگان آنان از راه شير دادن 292

ب. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با مادرخوانده و بعضي از بستگان آنان از راه شير دادن 293

ج. راه‌هاي محرميت پسر نسبي فرزندپذير با دخترخوانده از راه شير دادن 294

د. راه‌هاي محرميت دختر نسبي فرزندپذير با پسرخوانده از راه شير دادن 297

ه‍. راه‌هاي محرميت پسرخوانده رضاعي با دختر نسبي فرزندپذيران در صورت معلوم بودن بستگان پسرخوانده از راه شير دادن 300

و. راه‌هاي محرميت دخترخوانده رضاعي با پسر نسبي فرزندپذيران در صورت معلوم بودن بستگان دخترخوانده از راه شير دادن 303

ز. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با پسرخوانده رضاعي فرزندپذيران از راه شير دادن 306

ح. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با دخترخوانده رضاعي فرزندپذيران از راه شير دادن 309

ط. راه‌هاي محرميت فرزند خوانده‌ها با هم از راه شير دادن 314

ی. راه‌هاي محرميت فرزند خوانده‌ها با هم و با مادرخوانده از راه شير دادن 314

ك. راه‌هاي محرميت فرزندخوانده‌ها با هم و با پدرخوانده از راه شير دادن 318

ل. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با خواهر مادرخوانده (خاله خوانده) از راه شير دادن 319

م. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با خواهر پدرخوانده (عمه خوانده) از راه شير دادن 324

ن. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با برادرِ مادرخوانده (دايي‌خوانده) از راه شير دادن 328

س. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با برادر پدرخوانده (عموخوانده) از راه شير دادن 332

حوزه دوم: راه‌هاي محرميت بين فرزندان فرزندخوانده با فرزندپذيران و بستگان آنان از راه شيردادن 336

الف. راه‌هاي محرميت بين فرزندان فرزندخوانده‌اي كه هيچ رابطه‌اي ميان آنان وجود ندارد با فرزندپذيران و بستگان آنان از راه شير دادن 337

ب. راه‌هاي محرميت دختر، نوه و نبيره‌هاي پسرخوانده با پدرخوانده از راه شير دادن 339

ج. راه‌هاي محرميت پسر، نوه و نبيره‌هاي دخترخوانده با مادرخوانده از راه شير دادن 341

گفتار سوم: محرميت از راه عقد 345

حوزه اول: راه‌هاي محرميت بين فرزندان فرزندخوانده با فرزندپذيران و بستگان آنان 349

الف. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با پدرخوانده از راه عقد 349

ب. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با مادرخوانده از راه عقد 351

ج. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با پسرخوانده از راه عقد 354

- راه‌هاي محرميت دخترخوانده با پدر و اجداد پدري و مادري نسبي و رضاعي پسرخوانده از راه عقد 356

د. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با دخترخوانده از راه عقد 362

- راه‌هاي محرميت ميان اجداد پدري و مادري پسرخوانده با دخترخوانده از راه عقد 366

ه‍. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با مادرخوانده از راه عقد در صورتي كه فرزندپذيران، فرزند نداشته باشند 372

و. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با پدرخوانده از راه عقد در صورتي كه فرزندپذيران، فرزند نسبي يا رضاعي داشته باشند 375

ز. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با برادر مادرخوانده (دايي‌خوانده) از راه عقد 377

ح. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با خواهر مادرخوانده (خاله‌خوانده) از راه عقد موقت 380

ط. راه‌هاي محرميت دخترخوانده با برادر پدرخوانده (عموخوانده) از راه عقد موقت 381

ي. راه‌هاي محرميت پسرخوانده با خواهر پدرخوانده (عمه‌خوانده) از راه عقد 383

ك. راه‌هاي محرميت اجداد نسبي و رضاعي پدري و مادري فرزندپذيران با دخترخوانده از راه عقد 385

ل.راه‌هاي محرميت جدات (مادران و مادربزرگ‌هاي) نسبي و رضاعي پدري و مادري فرزندپذيران با پسرخوانده از راه عقد 387

حوزه دوم: راه‌هاي محرميت بين فرزندان فرزندخوانده با فرزندپذيران و بستگان آنان از راه عقد 390

الف. راه‌هاي محرميت مادرخوانده با دامادخوانده و فرزندان پسر، نوه و نبيره‌هاي او از راه عقد 390

ب. راه‌هاي محرميت بين عروس‌خوانده با پدرخوانده از راه عقد 393

گفتار چهارم: محرميت از راه عقد و شير دادن (محرميت تركيبي) 397

الف. راه‌هاي محرميت تركيبي ميان (پسرخوانده و پدرانش با دخترخوانده) از راه عقد و رضاع بين فرزند خوانده‌ها 397

ـ محرميت بين پدران پسرخوانده با دخترخوانده 399

ب. راه‌هاي محرميت تركيبي از راه عقد و رضاع بين فرزندخوانده‌ها (دخترخوانده با پسرخوانده) 405

ـ محرميت ميان دخترخوانده با اجداد پسرخوانده 406

ج. راه‌هاي محرميت تركيبي از راه عقد و رضاع بين دخترخوانده با پدرخوانده در صورتي كه فرزند نداشته باشند 410

ـ محرميت دختر خوانده با پدران پدرخوانده 411

د. راه‌هاي محرميت تركيبي از راه عقد و رضاع بين پسرخوانده با مادرخوانده در صورتي كه مادرخوانده فرزند نسبي دختر نداشته باشند 412

ه‍. راه‌هاي محرميت تركيبي از راه عقد و رضاع بين پسرخوانده با مادرخوانده در صورتي كه فرزندپذيران فرزند نسبي يا رضاعي نداشته باشند 413

و. راه‌هاي محرميت تركيبي از راه عقد و رضاع بين دخترخوانده با پدرخوانده در صورتي كه فرزندپذيران فرزند نسبي يا رضاعي داشته باشند 415

ـ راه هاي محرميت بين دختر خوانده با پدران پدر خوانده 416

گفتار پنجم: ساير موارد 419

الف. راه‌هاي محرميت (فرزندان طلاق و...) ناپدري با بستگان نامادري 419

الف ـ1. راه‌هاي محرميت پسر شيرخوار ناپدري با مادر نامادري از راه رضاع 420

الف ـ2. راه‌هاي محرميت پسر (شوهر) با مادر نامادري همسر دوم از راه عقد 420

الف ـ3. راه‌هاي محرميت دختر ناپدري با پدر نامادري از راه شير دادن 421

الف ـ4. راه‌هاي محرميت پسر ناپدري با مادر نامادري از راه عقد 423

ب. راه‌هاي محرميت (فرزندان طلاق و...) فرزندان نامادري با بستگان ناپدري 424

ب ـ1. راه‌هاي محرميت پسر نامادري با بستگان ناپدري (مادر ناپدري) از طريق شير دادن 424

ب ـ2. راه‌هاي محرميت پسر نامادري با بستگان‌ناپدري (مادر ناپدري) از طريق عقد 425

ب ـ3. راه‌هاي محرميت دختر نامادري با بستگان ناپدري از راه شير دادن 427

ب ـ4. راه‌هاي محرميت دختر نامادري با بستگان ناپدري (پدرِ ناپدری) از راه عقد 428

ج. راه‌هاي محرميت داماد با زنِ پدرزن 429

د. راه‌هاي محرميت خواهر زن با شوهر خواهر 432

هـ. راه‌هاي محرميت زن برادر با برادر شوهر 433

و. راه‌هاي محرميت دو نفر با مادر يكديگر 433

استفتاءات 437

فهرست منابع 487

نمایه‌ها 499